Türk Dili ve Edebiyatı (Divan Edebiyatı)

              ARUZ VEZNİ

Aruz, Arapça bir kelimedir ve “Çadırın ortasına dikilen direk" anlamına gelir. Bir edebiyat terimi olarak "hecelerin uzunluk ve kısalıkları temeline dayanan nazım ölüsü" demektir.

Aruz ölçüsü Osmanlı devletinin himayesinde yaşayan Araplara aittir. Rivayete göre Araplar bu ölçüyü, çöllerde develerle yaptıkları uzun yolculuklar esnasında develerin uzun ve kısa adım atışlarından esinlenerek oluşturmuşlar ve kullanmışlardır. Sonradan İranlılar da bu ölçüyü kullanmışlar ve geliştirmişlerdir.

Aruz ölçüsü şiirde ritimdir.  Musiki eğitiminde öğrencilere “tüm teka tüm tek” şeklinde anlamsız sözcük veya hecelerle ritim çalışması yaptırılır.  Ortaokul ve liselerde müzik öğretmenleri “lay la lay lay, la lay lay lay” heceleriyle bir bestenin notalarını,  ahengini sezdirmeye çalışır ve bunları öğrencilere tekrarlatır.
Mesela bu heceleri yarım ve tam vuruşluk notalar kabul ederek bir ritim oluşturalım.  “Lay“hecesi tam vuruş olsun, “la” hecesi yarım vuruş olsun ve: “Lay la lay lay / lay la lay lay / lay la lay” hecelerini bu doğrultuda okurken bir elimizle de aynı tempoyla masaya hafifçe vuralım. Bu ritmi birkaç dakika sürdürelim.
İşte aruz ölçüsü böyle bir şeydir. Araplar “tüm teka tüm tek” dememiş, “lay la lay lay” da dememiş.  Peki ne demiş? Bize saçma gelen, liseyi bitirip de aruz lafı edilince küçümseyip alay ettiğimiz  “failün, mef’ulü, failatün” gibi anlamsız ritim kalıpları söylemiş.

            ARUZ VEZNİ ÖZELLİKLERİ

1.Sesli harfler (a, e, ı, i, o, ö, u, ü ) kısa ünlüdür; sessiz harfler (b, c, ç…) ya da uzun sesli harfler(â,î…) uzun ünlüdür.

2.Aruz aranırken kelimeler hecelere ayrılır. Kısa heceler ( .)  işareti ile gösterilir. Uzun heceler ( - ) işareti ile gösterilir.

3.Kısa ünlü ile biten heceler kısa hece kabul edilir: “araba” sözcüğündeki hecelerin üçü de kısadır.( a- ra- ba)

4.Ünsüzle veya uzun ünlüyle biten heceler uzun hece kabul edilir: “çakmak, nâmahrem, bîtab” sözcüklerindeki tüm heceler uzundur. (çak- mak, nâ- mah- rem, bî- tab)

5.Dizelerin son hecelerinde açıklık kapalılık aranmaz her zaman kapalı kabul edilir.

   6.Sonunda iki ünsüz olan “Türk, üst, kurt” gibi heceler medli hecedir, yani bir buçuk hecedir. Başka deyişle bir uzun bir kısa hece kabul edilir.

   7.İçinde uzun ünlü olup ünsüzle biten “âb, yâr” gibi heceler medli hecedir; bir buçuk hece kabul edilir.

  8.Farsça tamlama eki olan “-i” ile “ve” anlamındaki “ü, vü” bağlacı vezin gereği uzun da kısa da olabilir.

  9.Medli heceler hafif bir “i, ı” sesi varmış gibi okunur. Bahâr kelimesi bahâr[ı], eşkden kelimesi ise eşk[i]den şeklinde söylenmelidir.

10.Başlıca tef‘ileler şunlardır: Fa‘ (-), Fe ul (. -),Fa‘ lün (- -), Fe i lün (. . -),Fâ i lün (- . -), Fe û lün (. – -), Mef û lü (- – .), Fe i lâ tün (. . – -), Fâ i lâ tün (- . – -), Fâ i lâ tü (- . – .), Me fâ i lün (. – . -), Me fâ î lün (. – – -), Me fâ î lü (. – – .), Müf te i lün (- . . -), Müs tef i lün (- – . -), Mü te fâ i lün (. . – . -)… Burada tef‘ilelerle parantez içindeki hecelerinin değerlerinin aynı olduğuna dikkat ediniz.

 11. Bir şiirin vezni en az iki mısradan hareket ederek bulunabilir. Tek mısraya bakarak vezin bulunmaz.

 12. Aruz kalıpları 10’lu, 11’li, 14’li, 15’li ve 16’lı hece sayısından oluşur.

  

Aruz ölçüsünde esas olan, dizelerde alt alta gelen hecelerin, uzunluk-kısalık yani ses değeri bakımından denk olmasıdır. Türkçenin dil yapısı, aruzun bu özelliğine uymaz. Çünkü Türkçede uzun sesli harf yoktur.

Dolayısıyla Türk şiirinde aruza ait bu denklik, her sözcükte sağlanamayabilir. Bu bağlamda, ses denkliğini sağlamak ve heceleri ölçüye uydurmak için bazı heceler değişikliğe uğratılır. Bu değişikliğe “aruz kusurları” denir.

a. İmale (çekme, uzatma): Kısa olan bazı hecelerin ölçüye uydurulması için uzun okunmasına denir.

b. Zihaf (kısma): İmalenin tersidir. Arapça ve Farsça sözcüklerdeki uzun heceyi, ölçünün gerektirdiği yerde kısa hece gibi okumaya denir.

c. Med (kabartma): Aruzda ritim denen iç ahengi sağlamak amacıyla iki heceyi bir hece durumuna getirmek. yani bir tam sesi bir buçuk sese yükseltmektir. Med, her zaman bir uzun hece ve onu takip eden kısa hece arasında yapılır. Yani med, iki kapalı hece arasında bir açık hece bulunması gerektiğinde sonu bir uzun ünlü ve bir ünsüzle biten birinci heceyi imaleden biraz daha uzun okumaktır.

e. Kasr (kısaltma, inceltme): Uzun heceyi hafifletmek, inceltmektir. Aruzda uzun olan “mâh, şâh, nigâh” gibi bir sözcüğü hafifleştirerek “meh, şeh, nigeh” şeklinde okumaktır. “İstanbul” gibi kimi özel adların “Stanbul” şeklinde okunması da kasr ile ilgilidir

d. Vasl (ulama, ulaştırma, liyezon): Kapalı bir heceyi açık hâle getirmek için, son hecesi ünsüz bir harfle biten bir sözcüğün, kendinden sonra gelen ve ilk hecesi ünlü olan sözcüğe kendiliğinden bağlanması ve iki sözcüğün tek sözcük gibi okunmasıdır. Ulama aslında bir kusur sayılmaz, çünkü şiirdeki musikiyi artırır.

Türk Şiirinde En Çok Kullanılan Aruz Kalıpları

•1.  me fâ’ î lün / me fâ ’î lün / me fâ ’î lün/ me fâ’ î lün

•2.  me fâ i lün / fe i lâ tün / me fâ i lün / fe i lün (Fa’ lün)

•3.  fâ i lâ tün / fâ i lâ tün / fâ i lâ tün / fâ i lün

•4.  fe i lâ tün / fe i lâ tün / fe i lâ tün / fe i lün

•5.  mef’ û lü/ fâ i lâ tü/ me fâ î lü/ fâ i lün

•6.  fe û lün / fe û lün / fe û lün / fe ûl

•7.  Müs tef i lün/ Müs tef i lün/ Müs tef i lün/ Müs tef i lün

•8.  Müs tef i lâ tün/ Müs tef i lâ tün

•9.  mef ûlü/ me fâ î lü/ me fâ î lü/ fe û lün

                 KALIPLARIN UYGULANMASI

Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilün

Saçma ey gö/z eşk[i]den gön / lümdeki od / lare su

_ . _ _ / _ . _ _ / _ . _ _ / _ . _

Kim bu denlü / tutuşan od / lare kılmaz / çâre su

_ . _ _ / _ . _ _ / _ . _ _ / _ . _

Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilün

Dinle neyden / kim hikâyet / etmede

_ . _ _ / _ . _ _ / _ . _

Ayrılıklar / dan şikâyet / etmede

_ . _ _ / _ . _ _ / _ . _ 

Feilâtün / Feilâtün / Feilâtün / Feilün

(Fâilâtün) (Fa’lün)

Hani ol gül / gülerek gel / diği demler / şimdi

. . _ _ / . . _ _ / . . _ _ / _ _

Ağlarım hâ / tıra geldik / çe gülüştük / lerimiz

_ . _ _ / . . _ _ / . . _ _ / . . _

Feilâtün / Feilâtün / Feilün

(Fâilâtün) (Fa’lün)

Ne Süleymân / ne Selîm’in / kuluyuz

. . _ _ / . . _ _ / . . _

Hazret-i Rab / b-i rahîmin / kuluyuz

_ . _ _ / . . _ _ / . . _

Mefâîlün / Mefâîlün / Mefâîlün / Mefâîlün

Anı hoş tut / garîbindir / efendi iş / te biz gittik

. _ _ _ / . _ _ _ / . _ _ _ / . _ _ _

Gönül derler / ser-i kûyun / da bir dîvâ / nemiz kaldı

. _ _ _ / . _ _ _ / . _ _ _ / . _ _ _

Mefâîlün / Mefâîlün / Feûlün

Geçer firkat / zamânı böy / le kalmaz

. _ _ _ / . _ _ _ / . _ _

Sağ olsun sev / diğim Mevlâ / kerimdir

. _ _ _ / . _ _ _ / . _ _

Mefâilün / Feilâtün / Mefâilün / Feilün

Cihânda â / şık-ı mehcû / r[ı) sanma râ / hat olur

. _ . _ / . . _ _ / . _ _ _ / _ . _

Neler çeker / bu gönül söy / lesem şikâ / yet olur

. _ . _ / . . _ _ / . _ . _ / _ . _

Mef'ûlü / Mefâîlü / Mefâîlü / Feûlün

Ağlatma / yacaktın yo / la baktırma / yacaktın

_ _ . / . _ _ . / . _ _ . / . _ _

Ol va'de / -i tekrâr[ı] / -be-tekrârı / unutma

_ _ . / . _ _ . / . _ _ . / . _ _

 Mef’ûlü / Fâilâtü / Mefâîlü / Fâilün

Gül hasre / tinle yolla / ra tutsun ku / lağını

_ _ . / _ . _ . / . _ _ . / _ . _

Nergis gi / bi kıyâme / te dek çeksi / n intizar

_ _ . /. _ _ . / . _ _ . / _ . _

Kalıpların Yerine Kullanılabilecek Kelimeler

         “ Mef’ûlü nedir?”, “Fâilâtün ne demek?”, “Mefâîlün ne anlama geliyor?” soruları karşısında, söz konusu ibarelerin anlamsızlığını vurgulamak için başka heceler sıralayabiliriz.

Mef’ûlü: Yüz yirmi, Osmanlı, güldeste, Isparta, Cimbomlu...

Mefâîlü: Bebek yüzlü, kitap kurdu, Gümüşhane, Halil Mutlu, Fenerbahçe...

Feûlün: Otuz beş, Müdür Bey, Şener Şen, Trabzon, Beşiktaş...

Fâilâtü: Yirmi altı, termometre, Şanlı Urfa, Şemsi Belli, Malkoçoğlu...

Fâilâtün: Yirmi beş bin, Mehmet_Âkif, Bamsı Beyrek, Gaziantep…

Fâilün: Yirmi beş, Kırşehir, sevgilim, sûzinâk, Can Yücel...

Feilâtün: Yedi yüz bin, Dede Korkut, Deli Dumrul, kara gözlüm, Zühal_Olcay...

Mefâîlün: Sekiz yüz bin, Bayındır Han, Necip Fazıl,, Cüneyt_Arkın...

Mefâilün: Otuz sekiz, Palandöken, döner kebap, Diyarbakır, Kemal Sunal...

Müstef’ilün: Seksen sekiz, Namık Kemal, Belgin Doruk, Türkân Şoray, Fatih Terim... gibi.